مسجد حکیم
مسجد حکیم یا مسجد جورجیر، از مساجد تاریخی و چهارایوانی مربوط به اواخر دوره صفوی
در منطقه قدیمی باب‌الدشت اصفهان. بانی آن، حکیم محمد داود ملقب به تقرب‌خان،
پزشک شاه‌عباس دوم و شاه‌صفی بوده است.
بنای آن از ۱۰۶۷ تا ۱۰۷۳ به طول انجامیده و دارای مساحتی حدود هشت هزار متر مربع است.
مقبره محمد ابراهیم کلباسی در این مسجد قرار دارد.
نام‌ها و دلایل نام‌گذاری
بانی آن حکیم محمد داود ملقب به تقرب‌خان، پزشک شاه عباس دوم و شاه صفی بوده
و بدینسان، مسجد به «حکیم» شهرت یافته[۱] و چون در محله قدیمی جورجیر،
در محل مسجدی از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر که صاحب بن عباد آن را بنا کرده بود، ساخته شد،
مسجد جورجیر نیز نامیده شده است.[۲]
مرمت
در ۱۳۱۸ش قسمتی از سردر شمال‌غربی، یا سردر مسجد دوره دیلمیان، از زیر خاک نمایان شد
و در ۱۳۳۵ش کاهگل آن کاملاً زدوده گردید[۳].
این مسجد در دهه سی شمسی و نیز در دهه‌های اخیر، به همت سازمان میراث فرهنگی، مرمت شده است.[۴]
معمار، کاشی‌کار و کتیبه‌نگار
براساس کتیبه‌های مسجد، از معماران این بنا محمدعلی بن استاد علی‌بیک بنّا اصفهانی،
از کارشی‌کاران آن میرزامحمد کاشی‌پز، و کتیبه‌نگار آن خوشنویس نام‌آور عهد صفوی،
محمدرضا امامی، بوده‌اند.
بزرگان مدفون در مسجد
در جنوب‌غربی مسجد، مقبره‌ای معروف به مقبره سادات و مقابلِ درِ شرقی، مقبره محمد ابراهیم کلباسی،
فقیه معروف قرن سیزدهم، وجود دارد که با مقرنس‌های گچ‌بری آراسته شده است.
در گذشته در شمال مسجد، مقبره حکیم داود بوده است که امروزه در محل آن مغازه‌ای قرار دارد.
این مسجد موقوفات بسیاری دارد که بخشی از آنها از بین رفته و بخشی
شامل تعدادی از دکان‌های اطراف مسجد و مغازه‌های بازارهای اصفهان است.[۶]
توصیف بنا مسجد حکیم
مساحت و قدمت
بنای مسجد، بر اساس کتیبه سردر شرقی آن، در ۱۰۶۷ آغاز شده و بنابر کتیبه سردر شمالی، در ۱۰۷۳ پایان یافته است.[۷]
مسجد حکیم، با نقشه‌ای نامنتظم، در حدود ۸۰۰۰ مترمربع وسعت دارد.[۸]
این بنا -که مانند بسیاری از بناهای دوره صفویه از آجر ساخته شده[۹]–
از نوع مساجد چهار ایوانی است. این مسجد، از نوع مساجد بدون مناره و گنبد برجسته و بزرگ است
که مسجد سید از دوره قاجار مشابه آن محسوب می‌شود.[۱۰]
مسجد حکیم از آخرین آثار دوره صفوی است و شاید از دیدگاه پژوهشگران غربی،
در مقایسه با مسجد امام و شیخ لطف‌الله نمونه‌ای یأس‌آور باشد؛[۱۱]
اما این مسجد با نگاهی معمارانه، به سبب نمایش شکوهمند طرح چهار ایوانی در مقیاسی بزرگ
و داشتن آجرکاری، کاشی‌کاری، گره‌کشی و به‌ویژه خط بنّایی، در زمره آثار برجسته آن دوران، در خور ارزیابی است.[۱۲]
سردر ورودی‌ها
سردر شرقی
این مسجد، سه ورودی اصلی دارد. ورودی درب شرقی به شکل پنج ضلعی، با دو سکو در دو طرف، کتیبه‌ای با اشعار فارسی، مقرنس کاری در قوسِ سردر، و دو پشت‌بغل مزین به خط بنّایی کاشی‌کاری‌شده است.
سردر غربی
سردرب غربی با مقرنس گچی ساده در قوس، در انتهای کوچه‌ای بن‌بست قرار دارد و به خیابان حکیم راه می‌یابد و نزدیک به در جورجیر است.[۱۳]
سردر شمالی
سردر شمالی با انواع کاشی‌کاری و آجرکاری و دو سکو در دو طرف،
ایوان کوچکی به عرض مدخل با طراحی زیبا، در بالای در ورودی دارد که به حجره‌ای راه می‌یابد.
در بالای حجره دو پشت‌بغل و در قوسِ ایوان، مقرنس با پوشش کاشی‌کاری مَعْقَلی دیده می‌شود.[۱۴]
اضلاع و ایوانها مسجد حکیم
مسجد حکیم، با صحنی به ابعاد تقریبی ۶۱ متر × ۵۳ متر که در هر ضلع آن ایوانی قرار گرفته،
دارای حوض سنگی مستطیل‌شکل و دو مهتابی (سکو) در دو طرف آن است
که در جنوب هر دو مهتابی، جایگاهی به طول ۱/۷۰ برای امام جماعت تعبیه شده است.[۱۵]
ضلع شمالی
ایوان ضلع شمالی به طول ۱۱/۵ متر و عمق ۹ متر، در حدود ۱۵ سانتی‌متر بالاتر از سطح حیاط قرار دارد.
کتیبه‌ای کاشی‌کاری، شامل اشعاری در وصف مسجد، در وسط ایوان دیده می‌شود.
ازاره این ایوان تا ارتفاع ۱/۲۰ متر با کاشیهای معقلی پوشیده شده است.
در وسط دیوار غربی، راهرویی به عرض ۳/۳ متر دیده می‌شود که راه دستیابی به مدخل شمالی مسجد است
و اکنون با دیوار آجری مشبک پوشانده شده است.
در بخش فوقانی راهروها، دو ایوان کوچک جلو حجره‌ها قرار دارد.
کتیبه‌ای به خط ثلث، از محمدرضا امامی، با زمینه لاجوردی در سه جانب ایوان کار شده است.
این کتیبه به همراه پوشش سقف، که کلمه علی را با خط بنّایی از ترکیب آجر و کاشی فیروزه شکل داده،
به این ایوان جلوه‌ای خاص بخشیده است.
در دو طرف ایوان، ایوانی کوچک‌تر با تزیینات مشابه بنا گردیده و هر کدام از این ایوانها در دو طرف خود طاق‌نمایی به عرض سه متر دارند.[۱۶]
ضلع جنوبی
رواق جنوبی
جبهه جنوبی صحن و نیز ایوان، مشابه ضلع شمالی است و فقط در تزیینات، متفاوت به نظر می‌رسند،
از جمله در مقرنسی که در دل رسمی‌بندی بالای ایوان ساخته شده است.[۱۷]
ضلع شرقی و غربی
جانب شرقی و غربی صحن همانند است، مشتمل بر ایوانی به عرض حدود هشت متر
و در هر طرف ایوان ابتدا یک طاق‌نما و سپس سه ایوان کوچک‌تر، با عرض نزدیک به پنج متر، قرار دارد.
دو طاق‌نمای کوچک نیز در ابتدا و انتهای هر ضلع دیده می‌شود که از داخل آنها می‌توان به حجره‌های بالای آنها دسترسی یافت.
در طبقه روی آن دو ضلع شرقی و غربی، برای زیباسازی اطراف صحن، طاق‌نماهایی ساخته شده است،
که هیچ‌گونه بنایی در پشت آنها وجود ندارد، به‌طوری که هوا از میان آنها جریان می‌یابد.
بدین‌ترتیب، در هر طرف ایوان‌های شرقی و غربی شش طاق‌نما قرار گرفته است.
ایوان شرقی به شکل بدیعی دارای شاه‌نشینی است که طول فرورفتگی آن حدود ۵/۵ متر و دارای قوسی است
و روی آن ایوانکی (بالکنی) تعبیه کرده‌اند که حجره‌های دو طرف بدان راه دارند.
تزیینات کاشی‌کاری این ایوان در پشتبغلها با نقش هشت و چهار سُلی معقلی و نیز کتیبه سرتاسری، مشاهده می‌شود.
ایوان غربی نیز با دارا بودن یک شبکه کاشی‌کاری معرق با نقش اسلیمی، در دیوار مقابل ایوان طراحی شده است.[۱۸]
شبستان‌ها و محراب‌ها
مسجد حکیم دارای چهار شبستان و محراب است که شبستان اصلی یا شبستانِ زیر گنبد آن،
در پشت ایوان جنوبی واقع شده و به شکل مربعی به ضلع۱۱/۵ متر است.
ازاره دیوارها تا ارتفاع ۱/۳۰ متر از نقوش متنوع با آجر و کاشی مزین شده‌اند.
بزرگ‌ترین و زیباترین محراب مسجد در این شبستان قرار دارد.
این محراب، با عرض تقریبی ۶/۵ متر، همعرض ایوان جنوبی است.
ازاره محراب، به ارتفاع ۱/۳۰ متر، از سنگ مرمر است و نبش دیوار داخلی و خارجی محراب با کاشی‌پیچ فیروزه‌ای پوشیده شده است.
کتیبه‌ای از آیات قرآن بر لبه خارجی محراب به عرض هشتاد سانتی‌متر، بر زمینه کاشی لاجوردی کار شده و بر زیبایی محراب افزوده است.[۱۹]
در دو طرف شبستان زیرگنبد، دو شبستان به ابعاد ۲۲ متر × ۷/۵ متر وجود دارد.
در جانب شرقی و غربی این شبستان‌ها، ورودیهایی به راهروهای اطراف شبستان جای گرفته‌اند.
ازاره‌ها دارای تزیینات آجر و کاشی‌اند، به طوری که در شبستان جنوب‌غربی این تزیینات به شکل حصیرِ بافته‌ای وجود دارد.
نقاط دیگر، مانند طاق‌نماها، پشتبغلها و سقف شبستان‌ها، نیز پوشیده از سطوح تزیینی مشابه دیگر جاهای مسجد است.
محرابهای این دو شبستان کوچک‌ترند. محراب شبستان شرقی به شکل نیم‌هشتی است
و کتیبه‌ای کاشی‌کاری در لبه پخِ محراب کار شده است.
پشتبغلها نیز تزیینات کاشی‌کاری دارند و سقف محراب با مقرنس‌کاری آجری شکل گرفته است.
محراب شبستان غربی، طراحی ساده‌تری دارد.[۲۰]
شبستان دیگری معروف به شبستان زمستانی در ضلع غربی مسجد قراردارد و دارای دو بخش زنانه و مردانه است.
سقف شبستان مردانه خیمه‌ای و ازاره آن مزین به کاشی‌کاری با نقش هشت و صابونک است.
شبستان زنانه دارای سیزده ستون با سقف‌های چهاربخشی است.
وسط هر سقف سوراخی با درپوشی از سنگ مرمر، برای حفظ گرمای داخل شبستان و جذب نور، دارد.
در دیوار جنوبی شبستانِ مردانه، محرابی به شکل یک نیم هشت‌ضلعی منتظم پوشیده از کاشی‌کاریست.
حوض
در ضلع شمال‌شرقی مسجد، نزدیک درِ دیالمه، حوض‌خانه‌ای به ابعاد ۸/۸۰ متر × ۷/۷۰ متر قرار دارد.
اطراف حوضخانه از طاق‌نماهایی تشکیل شده و طاق‌نمای جنوبی شاه‌نشین است.
قسمتی از روشنایی این فضا از شبکه‌های شش‌ضلعی منظم بالای دیوارها تأمین می‌شود.
کف طاق‌نماها درحدود پنجاه سانتی‌متر از کف حوضخانه بلندتر است تا زمان وضوگرفتن بتوان روی آن نشست،
و هم محلی برای قرار دادن لباس‌های اضافی باشد.
در وسط حوض، فواره‌ای است که آب را از منبع مادر چاه به اینجا منتقل می‌کند.
هر چند که شیرهای آب لوله‌کشی نیز در اطراف حوض نصب شده‌اند.
ساعت‌های آفتابی
از دیگر ویژگی‌های این مسجد، دو ساعت آفتابی است که یکی در زاویه شمال‌غربی مسجد و دیگری در بالای ایوان شمال‌غربی نصب شده‌اند.[۲۳]
پانویس
- شاردن، ج۷، ص۴۶۲؛ هنرفر، ص۶۱۲
- مافَرّوخی، ص۸۵ـ۸۶؛ جابری انصاری، ج۲، ص۱۱۸؛ رفیعی مهرآبادی، ص۶۰۴
- نیکزاد امیرحسینی، ص۱۸۳
- همان، ص۱۸۴ـ ۱۸۵؛ گنجنامه، دفتر۲، ص۴۱
- گنجنامه، همانجا؛ گدار، ص۳۲۸
- ماهرالنقش، ص۱۱، ۱۵ و تصاویر ص۱۶، ۲۶
- هنرفر، ص۶۱۲ـ۶۱۳
- رفیعی مهرآبادی، ص۶۰۸
- رک. ماهرالنقش، ص۳۲
- رک. گنجنامه، دفتر۲، ص۱۰۴
- برای نمونه رک. هیلن برند، ص۱۱۴
- ماهرالنقش، ص( ۹)؛ کیانی، ص۱۴۶؛ پوپ، ص۲۳۱
- هنرفر، ص۴۱؛ رفیعی‌مهرآبادی، ص۱۵۱
- ماهرالنقش، ص۵۱ـ۵۲، ۵۴
- همان، ص۴۵، ۴۷
- همان، ص۹۳ـ۹۸، ۱۰۱ـ۱۰۳؛ گنجنامه، دفتر۲، تصویر۳۴
- ماهرالنقش، ص۴۶، ۱۱۵ و تصاویر ص۱۱۴، ۱۱۷
- همان، ص۴۵ـ۴۶، ۱۰۳ـ۱۰۹
- رک. همان، ص۶۷ـ۷۱، ۸۴
- همان، ص۷۲ـ ۷۵، ۸۸ـ۹۰
- همان، ص۷۸، ۸۰ـ۹۱
- همان، ص۴۰ـ۴۳
- همان، ص۴۹
منابع
- ناصر پازوکی طرودی به همراه عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران فهرست آثار ملی: ۲۴/۶/۱۳۱۰ تا ۲۴/۶/ ۱۳۸۴، تهران.
- آرتور اپهام پوپ، معماری، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۷۰ش.
- محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری (سروشیار)، اصفهان ۱۳۷۸ش.
- ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، اصفهان، تهران ۱۳۵۲ش.
- آندره گدار، «اصفهان»، در آثار ایران، اثر آندره‌گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقدمقدّم، ج ۴، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر:۲ مساجد اصفهان، زیرنظر کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران : دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵ش.
- مُفَضَّل‌بن سعد مافَرّوخی، کتاب محاسن اصفهان، چاپ جلال‌الدین حسینی‌طهرانی، تهران ۱۳۱۲ش.
- محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، تهران ۱۳۷۶ش.
- کریم نیکزاد امیرحسینی، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۳۵ش.
- لطف‌الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ش.
- Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l’Orient, new ed. by L. LanglÉs, Paris 1811.
- Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh 1994.
جهت مشاهده تور اقساط کربلا کلیک کنید.
جهت مشاهده تور اقساط سوریه کلیک کنید.